لزوم ارزیابی و آزمون مقدماتی پرسشنامه

پس از تنظیم اولیه سوال های پرسشنامه، به منظور بررسی کیفیت پرسشنامه طراحی شده و بررسی روایی محتوایی آن، باید به ارزیابی و آزمون مقدماتی پرسشنامه پرداخت. این مرحله از تحقیقات معمولا کمتر مورد توجه قرار می گیرد و باعث می شود محقق پس از توزیع کامل پرسشنامه ها و در جریان تحقیق متوجه اشکال های متعدد در فرم تهیه شده شود.

یکی از مزایای بررسی مقدماتی، کسب نظرات کارشناسان و صاحب نظران در مورد نحوه جمل بندی، محتوای سؤال ها و ارزیابی روایی محتوایی پرسشنامه و در صورت لزوم اصلاح آن می باشد. از دیگر مزایای ارزیابی مقدماتی، بررسی پایایی گزینه های تدوین شده و روایی پرسشنامه، تعین زمان مناسب برای پرکردن پرسشنامه، میزان علاقه و توجه پاسخگو به پرسشنامه، میزان پاسخ‎دهی به سؤال ها و…می باشد.

همچنین به منظور برآورد تقریبی واریانس متغیر وابسته یا صفت بارز برای برآورد حجم نونه، از آزمون مقدماتی استفاده می شود. پیش آزمون پرسشنامه را می توان به دو مرحله تقسیم نمود:

پیش آزمون غیررسمی و پیش آزمون رسمی.

پیش آزمون غیر رسمی

هدف اصلی در مرحله اول بررسی روایی محتوایی پرسشنامه و ارزیابی میزان انطباق سؤال های مطرح شده با موضوع تحقیق و توانایی گویه برای سنجش متغیرها و سازه های تحقیق، تعین نحوه جمله بندی هر پرسش و بررسی این نکته که آیا دامنه پاسخ ها کافی است یا خیر، آیا لازم است سؤال های جدیدی اضافه شود یا برخی از گویه ها می بایست حذف گردند.

در این مرحله امکان تغییر و تحول جدی در گویه ها وجود دارد. بررسی مقدماتی در این مرحله بیشتر جنبه مشورتی دارد تا این که از مخاطبین خواسته شود به سؤال ها پاسخ دهند و همه افرادی که در این مرحله به آن ها مراجعه می شود، جزو نمونه تحقیق نیستند. بلکه اکثرا اساتید، کارشناسان، محققان و کسانی هستند که در زمینه موضوع تحقیق تخصص دارند و ممکن است برخی از آن ها جزو جامعه آماری نیز باشند.

دیلمن معتقد است که می بایست پرسشنامه را قبل از اجرا به صورت آزمایشی برای سه گروه از افراد به اجرا درآورد :

1) کسانی که قصد دارید یافته های پژوهش را به آن ها تعمیم دهید و یا به توصیف و تفسیر آن ها بپردازید. به عبارت دیگر کسانی که در جامعه آماری تحقیق قرار دارند.

2) صاحبنظران و کارشناسانی که در تهیه و تنظیم پرسشنامه تبحر دارند.

3) افرادی که از نتایج حاصل از تحقیق استفاده می کنند مانند سازمان ها، وزارتخانه ها و نهادهای اجرایی و برنامه ریزی.

در این مرحله معمولا خود محقق و یا همکاران وی اقدام به مصاحبه با پاسخگویان مورد نظر می کنند. مصاحبه ها سازمان نیافته و عمیق می باشند و سؤال ها به نحوی تدوین می شوند که افراد مورد نظر بتوانند نظرات خود را در مورد نواقص و معایب پرسشنامه ارائه دهند.

پیش آزمون رسمی

در این مرحله بعد از کسب نظرات کارشناسان و خبرگان، در مورد پرسش ها تجدید نظر می شود. در این مرحله گردآوری اطلاعات در سطح محدودی انجام می گیرد ولی هیچ گونه تفاوتی با مرحله اصلی گردآوری اطلاعات ندارد. به عبارت دیگر افرادی که می بایست به پرسشنامه پاسخ دهند باید حدالامکان مشابه نمونه گیری واقعی انتخاب شوند.

هدف اصلی پیش آزمون رسمی، بررسی الگوی پاسخ ها است، به همین دلیل نمونه پیش آزمون باید به حد کافی بزرگ باشد. سایر اهداف مورد نظر در پیش آزمون را می توان به صورت زیر در نظر گرفت :

1. در این بررسی باید دید به کدام سؤال کمتر پاسخ داده شده است. آیا این سؤال ها بخشی از پرسش های مشروط بوده است؟ آیا باید آن ها را بدون جواب می گذاشتند؟ سؤالاتی که در مرحله اول پیش آزمون باعث دودلی، اکراه یا امتناع پاسخگو از پاسخ دادن می شود، احتمالا بعدا تعداد زیادی از پرسشنامه ها را به خود اختصاص خواهد داد و می توان به کاهش حجم نمونه منجر شود.

2. در مورد کدام سؤال ها اکثر افراد پاسخ یکسان داده اند؟ سؤالاتی که دامنه تغییرات پاسخ های آن ها محدود است فایده ای برای تحلیل ندارند زیرا امکان تمایز سطوح مختلف گزینه ها را فراهم نمی آورد. همچنین این پرسش ها باعث می شوند تعداد موارد برخی از طبقات بسیار کم شده و در تحلیل مسئله ساز گردد به خصوص انجام تحلیل همبستگی را بسیار دشوار می کند. همچنین یکسانی پاسخ ها ممکن است به علت وجود خصوصیت «پاسخ یکدست موافق» باشد. این حالت هنگامی پیش می آید که از پاسخگو خواسته می شود به مجموعه ای از گویه ها، پاسخ موافق یا مخالف دهد، در این موارد برخی افراد ممکن است بدون توجه محتوای سؤال با همه آن ها موافقت نمایند. یک راه تشخیص این مشکل، طرح سؤالات کاملا متضاد و در نظر گرفتن تعداد افرادی است که با هر دو نوع سؤال موافق بوده اند.

3. کدام سؤال ها تکراری هستند؟ سؤال های تکراری می بایست در پرسشنامه نهای حذف شوند. می توان از طریق بررسی همبستگی دو گویه که برای سنجش مفهوم واحدی به کار می روند، سؤال های تکراری را شناسایی کرد.

4. کدامیک از سؤال های باز را می توان بدون کاهش محتوای غنی پاسخ به صورت گویه درآورد؟ مثلا فرض کنید در سؤالی نوع قومیت افراد پرسیده می شود. بعد از گردآوری پاسخ ها مکن است بتوان پاسخ های داده شده را به چند گروه تقسیم بندی کرد و برای اطمینان از این که تمام موارد لحاظ شده است، گزینه ی «سایر» را نیز قرار داد. در صورت انجام چنین کاری سرعت کار افزایش خواهد یافت و اجرای تحقیق و تحلیل آن ساده تر خواهد بود. البته در مورد سؤالات بسته نیز گاه ممکن است با بررسی پاسخ ها در مورد ادغام برخی از گزینه ها و یا حذف تعدادی از آن ها، اقدام نمود. مانند پرسش مربوط به درآمد.

5. آیا چارچوب نمونه گیری رسایی لازم را دارد؟ فرض کنید قرار است از لیست حقوق و دستمزد کارکنان کارخانه ای به عنوان پایه جهت انتخاب واحدهای نمونه استفاده شود. در این حالت ممکن است لیست به هر دلیلی به طور نامناسبی مرتب شده باشد. چنین مواردی را می توان از طریق پیش آزمون شناسایی نمود.

6. تغییر پذیری جامعه مورد مطالعه چگونه است؟ همانطور که اشاره شد به منظور برآورد حجم نمونه اطلاع از واریانس صفت مورد نظر اهمیت زیادی دارد. به طوری که با افزایش تغییرپذیری جامعه در صفت مورد نظر حجم نمونه افزایش و با کاهش تغییرپذیری آن، حجم نمونه کم می شود. بنابراین با شناخت از واریانس جامعه موررد نظر می توان در برآورد حجم نمونه با دقت بیشتری تصمیم گیری نمود. {برای محاسبه آنلاین حجم نمونه با فرمول کوکران، کلیک کنید}

7. هزینه و مدت احتمالی انجام بررسی اصلی و مراحل گوناگون آن چقدر است؟ اگر معلوم شود که انجام بررسی مدت زیادی به طول می انجامد یا هزینه آن زیاد است، بررسی مقدماتی می توان در تعین میزان کاهش در هزینه ها و زمان انجام بررسی کارساز باشد.

8. آیا پرسشنامه دارای پایایی لازم است؟ یکی از اهداف اصلی پیش آزمون ارزیابی پایایی یا قابلیت اعتماد پرسشنامه می باشد. پایایی عبارت از پایداری اندازه گیری در زمان های مختلف است و با تکرار تحقیق نتایج چندان تغییر نمی کنند. ارزیابی پایایی از طریق آزمون های پایایی از جمله آلفای کرونباخ، روش بازآزمایی، روش کورد ریچاردسون ، دو نیمه سازی و …، انجام می شود. {برای آموزش ویدئویی نحوه محاسبه پایایی با نرم افزار SPSS و EXCEL ، کلیک کنید}

بدون ارزیابی پایداری و قابلیت اعتماد پرسشنامه نمی توان به اجرای نهایی آن پرداخت. در صورتی که پیش آزمون مرحله دوم به خوبی انجام گرفته و اصلاحات لازم روی آن اجرا شده باشد، نیازی به تکرار آن نیست و می توان به گردآوری نهایی اطلاعات پرداخت، در غیر اینصورت انجام یک پیش آزمون دیگر ضروری است.

منبع : روش های کاربردی تحقیق/ نوشته ی دکتر مصطفی ازکیا و مهندس علیرضا دربان آستانه/ انتشارات کیهان.